Luật mềm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa luật mềm

Luật mềm (soft law) là tập hợp các văn bản, hướng dẫn, tuyên bố, nguyên tắc hoặc khuyến nghị được ban hành bởi các chủ thể có thẩm quyền như tổ chức quốc tế, thể chế liên chính phủ, hiệp hội chuyên ngành hoặc tổ chức phi chính phủ, nhưng không có tính ràng buộc pháp lý. Mặc dù không cưỡng chế thi hành, luật mềm có ảnh hưởng thực tiễn sâu rộng đến quá trình xây dựng luật chính thức, hành vi quốc gia và quy tắc ứng xử toàn cầu.

Luật mềm thường được sử dụng trong các lĩnh vực có tính liên quốc gia cao hoặc đang phát triển nhanh, nơi mà sự đồng thuận về pháp lý còn hạn chế, chẳng hạn như biến đổi khí hậu, trí tuệ nhân tạo, thương mại số và nhân quyền. Một ví dụ điển hình là các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc (SDGs), vốn không bắt buộc về pháp lý nhưng đã tác động đến nhiều chính sách quốc gia.

Trong thực tiễn quốc tế, luật mềm không đơn thuần là các tuyên bố không hiệu lực, mà là công cụ linh hoạt để thúc đẩy thay đổi, điều phối chính sách và đặt nền móng cho luật cứng. Nhiều quy định trong luật cứng hiện tại từng xuất phát từ các văn bản mềm được cộng đồng quốc tế chấp nhận dần theo thời gian.

Phân biệt luật mềm và luật cứng

Luật cứng (hard law) là hệ thống các quy phạm pháp lý có tính ràng buộc, bao gồm điều ước quốc tế, hiệp định, công ước hoặc luật quốc gia, được xây dựng và thi hành thông qua quy trình pháp lý chính thức. Ngược lại, luật mềm không đòi hỏi phải ký kết, phê chuẩn và cũng không dẫn đến tranh chấp pháp lý nếu không tuân thủ.

Khác biệt về hiệu lực không làm luật mềm trở nên vô nghĩa. Trong thực tế, nhiều văn bản luật mềm có ảnh hưởng chính trị, đạo đức và dư luận rất lớn, buộc các quốc gia phải tự điều chỉnh hành vi để duy trì uy tín và vị thế quốc tế. Điều này đặc biệt rõ nét trong các vấn đề như quyền con người, môi trường và minh bạch tài chính.

Tiêu chí	Luật cứng	Luật mềm
Giá trị pháp lý	Ràng buộc	Không ràng buộc
Cơ chế thực thi	Tòa án, trọng tài quốc tế	Dư luận, báo cáo giám sát
Ví dụ	Hiệp ước Paris 2015	Tuyên bố Rio 1992
Trách nhiệm khi vi phạm	Chế tài pháp lý	Mất uy tín, áp lực chính trị

Sự phân biệt này cũng là lý do vì sao nhiều quốc gia dễ dàng chấp nhận luật mềm hơn trong các vấn đề nhạy cảm – vì nó cho phép linh hoạt trong cam kết mà không phải chịu ràng buộc pháp lý trực tiếp.

Phân loại luật mềm

Luật mềm có thể được phân chia theo hai tiêu chí chính: nguồn gốc và chức năng. Xét theo nguồn gốc, luật mềm có thể xuất phát từ:

• Thể chế quốc tế chính thức: như Liên Hợp Quốc, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD)
• Liên minh khu vực: như ASEAN, Liên minh Châu Âu (EU)
• Tổ chức phi chính phủ hoặc chuyên ngành: như ISO, ICRC, GAVI

Xét theo chức năng, luật mềm có thể được chia thành ba nhóm:

1. Luật mềm định hình chuẩn mực: đề xuất quy tắc mới, như Tuyên bố Nhân quyền 1948
2. Luật mềm làm tiền đề cho luật cứng: là bước chuyển tiếp chính sách trước khi ký kết điều ước chính thức
3. Luật mềm điều phối thực tiễn: hướng dẫn kỹ thuật, mô hình khuyến nghị trong lĩnh vực công nghệ, môi trường

Một ví dụ điển hình là Nguyên tắc Quản trị doanh nghiệp của OECD, được nhiều quốc gia sử dụng để cải cách luật công ty dù không mang tính ràng buộc.

Cơ chế tác động của luật mềm

Mặc dù thiếu tính cưỡng chế, luật mềm vẫn có hiệu lực thực tiễn thông qua nhiều cơ chế phi pháp lý. Một trong những cơ chế quan trọng nhất là áp lực xã hội và dư luận quốc tế. Các quốc gia thường điều chỉnh hành vi để tránh bị coi là tụt hậu, thiếu trách nhiệm hoặc vi phạm chuẩn mực toàn cầu.

Luật mềm cũng có ảnh hưởng gián tiếp thông qua việc tác động đến hình ảnh quốc gia trong mắt nhà đầu tư, đối tác thương mại và cộng đồng quốc tế. Tuân thủ các chuẩn mực mềm như ESG, SDGs, hay chống rửa tiền (AML) là yếu tố quan trọng trong đánh giá tín nhiệm và xếp hạng quốc gia.

Bên cạnh đó, luật mềm thường được viện dẫn như tài liệu tham chiếu trong quá trình xây dựng luật cứng hoặc làm cơ sở lý luận trong các vụ tranh chấp pháp lý. Cơ chế này phản ánh mối quan hệ chuyển tiếp giữa soft law và hard law, có thể được diễn giải bằng công thức:

$H = f(S, C, P)$

Trong đó: $H$ là khả năng chuyển hóa thành luật cứng, $S$ là mức độ chấp nhận xã hội, $C$ là mức độ rõ ràng về nội dung, và $P$ là áp lực chính trị hoặc dư luận quốc tế.

Luật mềm trong luật quốc tế môi trường

Luật quốc tế môi trường là một trong những lĩnh vực ứng dụng luật mềm nhiều nhất, do tính chất toàn cầu, liên ngành và khó đạt được sự đồng thuận pháp lý ràng buộc giữa các quốc gia. Trong giai đoạn đầu của quá trình hợp tác môi trường quốc tế, phần lớn các tuyên bố, nghị quyết và kế hoạch hành động đều mang tính luật mềm nhưng đóng vai trò xây dựng nền tảng chuẩn mực lâu dài.

Một số văn kiện luật mềm tiêu biểu có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển của luật môi trường quốc tế gồm:

• Báo cáo Brundtland (1987): giới thiệu khái niệm “phát triển bền vững” – sau này trở thành nguyên lý cốt lõi trong các hiệp định môi trường toàn cầu.
• Chương trình nghị sự 21 (Agenda 21): một kế hoạch hành động phi ràng buộc về bảo vệ môi trường, phát triển đô thị và xóa đói giảm nghèo.
• Tuyên bố Rio về Môi trường và Phát triển (1992): đề xuất 27 nguyên tắc định hướng chính sách toàn cầu, trong đó có nguyên tắc phòng ngừa, người gây ô nhiễm phải trả tiền, và công bằng thế hệ.

Những nguyên tắc này đã được tích hợp dần vào các hiệp định chính thức như Nghị định thư Kyoto và Thỏa thuận Paris, thể hiện quá trình chuyển hóa từ luật mềm sang luật cứng trong lĩnh vực môi trường.

Luật mềm và nhân quyền

Lĩnh vực nhân quyền cũng là nơi luật mềm phát huy tác dụng mạnh mẽ, đặc biệt trong việc thiết lập các giá trị phổ quát mà chưa có cơ chế ràng buộc chính thức. Nhiều văn bản nhân quyền quan trọng không có tính bắt buộc nhưng lại có sức ảnh hưởng rộng khắp đến hệ thống pháp lý quốc gia và dư luận quốc tế.

Các ví dụ nổi bật bao gồm:

• Tuyên ngôn Thế giới về Nhân quyền (1948): không phải điều ước nhưng đã trở thành nền tảng cho các công ước nhân quyền quốc tế như ICCPR và ICESCR.
• Nguyên tắc Yogyakarta: hướng dẫn bảo vệ quyền của người LGBT+ dựa trên pháp luật nhân quyền hiện hành.
• Hướng dẫn Ruggie về doanh nghiệp và nhân quyền: thiết lập nghĩa vụ của doanh nghiệp trong việc tôn trọng nhân quyền toàn cầu.

Nhờ vào tính linh hoạt và sức thuyết phục đạo đức, luật mềm về nhân quyền thường xuyên được viện dẫn trong các diễn đàn quốc tế và là công cụ quan trọng cho hoạt động vận động chính sách của các tổ chức xã hội dân sự.

Chuyển hóa từ luật mềm sang luật cứng

Một trong những vai trò quan trọng nhất của luật mềm là đặt nền móng cho việc hình thành luật cứng. Khi luật mềm được cộng đồng quốc tế chấp nhận rộng rãi và thể hiện qua thực tiễn áp dụng nhất quán, nó có thể chuyển thành quy phạm pháp lý chính thức thông qua nội luật hóa hoặc ký kết điều ước quốc tế.

Các giai đoạn chuyển hóa thường bao gồm:

1. Luật mềm được ban hành và phổ biến
2. Các quốc gia tự nguyện tuân thủ vì lý do uy tín, kỹ thuật hoặc chính trị
3. Chuẩn mực được công nhận là thông lệ quốc tế
4. Chuẩn mực được chuyển hóa thành quy định pháp lý

Ví dụ, nhiều tiêu chuẩn ISO ban đầu là luật mềm kỹ thuật đã được quốc gia thành viên nội luật hóa và trở thành yêu cầu bắt buộc trong sản xuất, xây dựng hoặc an toàn thực phẩm. Trang ISO Directives cung cấp hướng dẫn cách các quốc gia có thể thực hiện việc chuyển hóa này.

Phê bình và hạn chế của luật mềm

Mặc dù linh hoạt và dễ tiếp cận, luật mềm cũng đối mặt với nhiều phê bình từ góc độ pháp lý và dân chủ. Một trong những vấn đề chính là thiếu cơ chế thực thi rõ ràng, dẫn đến việc tuân thủ không đồng đều và khả năng lạm dụng chuẩn mực mềm để né tránh trách nhiệm pháp lý.

Các nhà phê bình cũng chỉ ra rằng luật mềm thường được xây dựng trong các diễn đàn kỹ trị, thiếu tính đại diện dân chủ và sự tham gia từ các bên bị ảnh hưởng trực tiếp. Điều này đặc biệt nguy hiểm nếu luật mềm bị sử dụng như công cụ hợp pháp hóa các lợi ích cục bộ của doanh nghiệp hoặc quốc gia mạnh.

Bảng dưới đây tổng hợp một số điểm mạnh và hạn chế của luật mềm:

Ưu điểm	Hạn chế
Linh hoạt, dễ cập nhật	Không có giá trị pháp lý
Khuyến khích đồng thuận	Thiếu cơ chế cưỡng chế
Thích hợp cho vấn đề mới nổi	Dễ bị lợi dụng cho mục đích chính trị
Tiền đề cho luật cứng	Dễ gây nhầm lẫn về hiệu lực

Vai trò ngày càng tăng trong quản trị toàn cầu

Trong bối cảnh thế giới ngày càng phức tạp và kết nối chặt chẽ, luật mềm đang nổi lên như một công cụ quan trọng trong quản trị toàn cầu. Các vấn đề như trí tuệ nhân tạo, biến đổi khí hậu, dữ liệu cá nhân và đạo đức sinh học thường vượt qua biên giới pháp lý quốc gia, đòi hỏi sự phối hợp mềm dẻo thay vì chỉ dựa vào luật cứng.

Các tổ chức như Liên Hợp Quốc, OECD, WEF và WHO ngày càng sử dụng luật mềm để thiết lập các khuôn khổ hướng dẫn nhằm điều phối chính sách quốc tế. Ví dụ:

• OECD AI Principles: khuyến nghị về phát triển và sử dụng trí tuệ nhân tạo có đạo đức
• WEF Data Policy Principles: hướng dẫn về chia sẻ và sử dụng dữ liệu xuyên biên giới

Với sự gia tăng của các thách thức xuyên quốc gia, luật mềm ngày càng trở thành nền tảng cho hợp tác đa phương, đồng thời là cầu nối giữa nhu cầu chính sách linh hoạt và sự tiến hóa của hệ thống luật pháp quốc tế.

Tài liệu tham khảo

1. Shaffer, G. C., & Pollack, M. A. (2010). Hard vs. soft law: alternatives, complements, and antagonists in international governance. Minnesota Law Review, 94, 706.
2. OECD Principles of Corporate Governance. https://www.oecd.org/corporate/principles-corporate-governance.htm
3. UN Sustainable Development Goals. https://sdgs.un.org/goals
4. UNEP. Our Common Future - Brundtland Report. https://www.unep.org
5. ISO/IEC Directives. https://www.iso.org/isoiec-directives.html
6. UN Human Rights Council. Guiding Principles on Business and Human Rights. https://www.ohchr.org
7. OECD AI Principles. https://www.oecd.org/going-digital/ai/principles/
8. World Economic Forum. Data Policy Principles. https://www.weforum.org/projects/data-policy